Eratosthenes (M.Ö. 284 – 192) astronom, coğrafyacı, matematikçi ve filozof. Aslında günümüzde STEM eğitim modelinin geçmişteki uygulayıcılarından. Yaptığı deney ile Dünya`nın çevresini hesaplarken bugün bizim STEM eğitiminde yapmak istediğimiz işlemleri yapmış. Matematik`te pisagorun yaptığı hesaplamaları, astronomide yaptığı gözlemleri ve coğrafya bilgisini merak duygusu ile harmanlayarak Dünya`nın çevresini hesaplamıştır. Hem de bugünkü ölçüme çok yakın bir sonuç elde ederek. İnsanoğlu geçmişten günümüze bilim ve öğrenme konusunda atalarının izinde gitmeye pek bir meraklı olsa gerek.
Kuzey Afrika`da dünyaya gelen ünlü bilim insanı İskenderiye ve Atina`da eğitim almıştır. Aldığı bu eğitim, merakı ve hayran kalınası zekası sayesinde bilime çok önemli katkılarda bulunmuştur. Matematikte bilinen en önemli buluşu asal sayıların belirlenmesini sağlayan Eratosthenes Kalburu`dur. Bir diğeri de orta orantılı problemin çözümü için tasarladığı bir hesap aletidir. Osmanlılar`ın zatü`l-halak adını verdiği Armillary küre`yi tasarlayarak gökyüzündeki gök cisimlerinin yeryüzündeki gözlemciye göre konumunu hesaplamaya çalışmıştır. Astronomiye yaptığı birçok katkı Ay`da yer alan kraterlerden birine isminin verilmesini sağlamıştır.
Eratosthenes Mısır`ın kuzeyinde İskenderiye kentinde yaşayan meraklı ve araştırmacı bir bilim insanıdır. Güney Mısır`daki Syene kasabasındaki Aswan`da yer alan bir kuyunun dibinde yaz gündönümünde gölge oluşmadığını duymuştu. Aynı tarihte kendi yaşadığı yerde gölge boyu sıfırdan farklı idi. Aklına Aristo`nun Dünya`nın şekli hakkında söyledikleri geldi. “Dünya yaklaşık bir küre biçimindedir. Güneş ışınları dünyaya paralel doğrular boyunca gelirler.†Öyleyse Güneş ışınları bu vakitlerde ekvatorda yer alan cisimlere dik olarak gelmekteydi ve gölgeleri oluşmuyordu. Aynı tarihte kendi ülkesinde bulunan cisimlere Güneş ışınları dik olarak gelmemekteydi ve gölge boyu sıfırdan farklı idi. Hemen matematik bilgisini kullanarak güneşin geliş açısı ile bulunduğu yerin ekvatora uzaklığını kullanarak bir hesaplama yapabileceği geldi aklına. Bunun için çok hassas ölçümler yapmalı ve doğru zamanlar seçmeliydi.
Önce gece gündüz sürelerinin eşit olduğu gün dönümü vakitlerini belirledi. Bu günün tam öğle vakti gölge boyunu ölçmek için 1 metrelik bir çubuk kullandı. Bu çubuğu yere tam dik olarak yerleştirip gölge boyunu ölçtü.
Burda pisagorun hesaplamalarından faydalandı. Gölge boyunu kullanarak bir dik üçgen oluşturdu. Bu üçgen matematiksel hesaplamalarda ona yardımcı olacaktı. Çubuk, gölge boyu ve L uzunluğu ile oluşan üçgende tanjant değerlerini kullanarak Güneş ışınlarının geliş açısının değerini tespit etti. Bu açı yaklaşık 7.2 derece idi.
Daha sonra gölge boyunun sıfır olduğu Syene kasabasına olan uzaklığı belirledi.
Ve resimde yer alan detayı farketti. Güneşten gelen ışınların açısı ile şekilde
gördüğümüz- aswandaki kuyu ile eratosthenesin bulunduğu nokta arasının Dünya`nın
merkezinde yaptığı açının aynı olduğunu gördü. İşte burda yine geometri
bilgisini kullandı. Ve hemen bir oran orantı- matematiksel hesaplamalar –
yaparak Dünya`nın çevresini hesapladı.
İskenderiye`de Güneş ışınlarının yaptığı açı yaklaşık 7.2 derece idi, Aswandaki kuyu ile Eratosthenes`in bulunduğu nokta arasının Dünya`nın merkezinde yaptığı açının da 7.2 derece olacağını tespit etti. İskenderiye ve Aswan arasındaki mesafeyi tespit ettikten sonra bu mesafenin 50(7.2x50=360 derece) katı Dünya`nın kutuplardan çevresinin uzunluğunu verecekti. Mesafenin 5.000 stadia olduğu tespit edildi. Stadia ,stadion veya stade (çoğul = stadyum) o zamanın ortak bir uzaklık birimi idi. Ne yazık ki, stadion için evrensel, standart bir uzunluk yoktu. Dolayısıyla, Eratosthenes`in hangi stadyumun ölçüsünü kullanıldığını tam olarak bilmiyoruz ve bu nedenle çözümünün ne kadar doğru olduğundan emin değiliz. Eğer 155 metre olan Yunan stadionunu kullandı ise çok doğru bir sonuç elde etmiş olacaktı. 185 metrelik bir İtalyan stadionu ise %16 hatalı bir ölçüm yapmıştı. Sonuç ne olursa olsun Carl Sagan`ın da dediği gibi ‘Eratosthenes`in tek aracı sopa, göz, ayak ve beyindir; artı bir deney tadı. Bu aletlerle, Dünya`nın çevresini, yalnızca birkaç yüzde hata ile yüksek hassasiyetle doğru bir şekilde çıkardı. 2200 yıl önce böyle düşünmek çok güzel. - Carl Sagan.
250 000 stadia yani yaklaşık 46 260 km Eratosthenes`in neredeyse 2250 yıl önce
hesapladığı değer, bugün yüksek teknolojik aletler ile elimizde var olan değer
ise 40 024 km. 22 Eylül tarihinde Eratosthenes`in sahip olduğundan çok daha iyi
imkanlarla, biraz onun yaptığı işlem basamaklarınız izleyerek, biraz bugünün
teknolojisinden faydalanarak Dünya`nın çevresini ölçmeye ne dersiniz?
Detaylar aşağıdaki bağlantıda ;)
Bilimle kalın:https://eratosthenes.ea.gr/content/experiment
https://todaslascosasdeanthony.com/2012/07/03/Eratosthenes-earth-circumference/
https://tr.letgo.com/tr/i/altin-armillary-kuere-masa-dekor_31a441ee-cd55-43d7-afac-81c26018f129
https://www.erbaahavadis.com/bilim-ve-teknoloji/2-bin-yil-once-bulunan-gunes-saati-omude-h79446.html
https://blog.milliyet.com.tr/eratosthenes-dunyanin-cevresini-nasil-hesapladi-/Blog/?BlogNo=243368
https://www.bilimsenligi.com/eratosthenes-photo-competition.html
https://www.matematiksel.org/dunyanin-cevresi-2200-yil-once-nasil-hesaplandi/
